Việc xây dựng câu hỏi nghiên cứu định tính chất lượng có vai trò then chốt, hoạt động như một kim chỉ nam định hướng toàn bộ quá trình nghiên cứu.

Trong bài viết này Wi Team sẽ cung cấp một cái nhìn toàn diện về bộ câu hỏi nghiên cứu định tính, bao gồm các đặc điểm cốt lõi, cách phân biệt với câu hỏi phỏng vấn, các nguyên tắc xây dựng, cấu trúc chi tiết, quy trình thực hiện, và những sai lầm phổ biến cần tránh.

1. Hiểu rõ bản chất nghiên cứu định tính để đặt câu hỏi chuẩn

Để sử dụng hiệu quả phương pháp nghiên cứu định tính, điều quan trọng là phải hiểu rõ bản chất của nó.

1.1. Bản chất của phương pháp nghiên cứu định tính

Dưới đây là những đặc điểm cốt lõi giúp phân biệt nghiên cứu định tính với các phương pháp khác:

• Tập trung vào chiều sâu: Nghiên cứu định tính không nhằm lượng hóa mà hướng đến việc khám phá và lý giải những trải nghiệm, động lực, cảm xúc và quan điểm cá nhân của người tham gia.
• Chấp nhận tính chủ quan: Nhà nghiên cứu đóng vai trò trung tâm trong việc thu thập và phân tích dữ liệu. Tính chủ quan và khả năng phản tư (reflexivity) của người nghiên cứu được xem là một phần của quá trình nghiên cứu, không phải yếu tố gây nhiễu.
• Linh hoạt trong thiết kế nghiên cứu: Phương pháp này cho phép thay đổi câu hỏi nghiên cứu, công cụ thu thập dữ liệu hay hướng phân tích khi có thông tin mới phát sinh, đặc biệt phù hợp với những vấn đề phức tạp, khó xác định từ trước.
• Gắn với bối cảnh thực tế: Dữ liệu được thu thập tại nơi người tham gia sinh sống, làm việc hoặc trải nghiệm, từ đó phản ánh chân thực hoàn cảnh và hành vi của họ.
• Cỡ mẫu nhỏ, chọn lọc theo mục đích: Thay vì đại diện cho một quần thể lớn, nghiên cứu định tính chọn người tham gia dựa trên sự phù hợp với mục tiêu nghiên cứu, dừng lại khi không phát hiện thêm thông tin mới (ngưỡng bão hòa dữ liệu).
• Khơi gợi ý tưởng mới: Dữ liệu định tính có tính mở, giúp nhà nghiên cứu khám phá các vấn đề, nhu cầu hoặc góc nhìn mà trước đó có thể chưa được xác định rõ ràng.

1.2. So sánh giữa nghiên cứu định tính và định lượng

1.3. Phân biệt câu hỏi nghiên cứu định tính và câu hỏi phỏng vấn

2. Các nguyên tắc vàng khi xây dựng bộ câu hỏi nghiên cứu định tính

Việc thiết kế bộ câu hỏi cho nghiên cứu định tính đóng vai trò then chốt trong việc thu thập dữ liệu có giá trị. Dưới đây là các nguyên tắc quan trọng cần tuân thủ để đảm bảo tính hiệu quả, linh hoạt và khoa học của quá trình nghiên cứu:

• Rõ ràng, cụ thể và có trọng tâm: Câu hỏi phải ngắn gọn, dễ hiểu, tránh từ ngữ đa nghĩa hay diễn đạt dài dòng gây hiểu lầm. Nên tập trung vào một hiện tượng hoặc vấn đề cụ thể nhằm đảm bảo tính định hướng rõ ràng trong thu thập và phân tích dữ liệu.
• Mở và có khả năng phát triển: Ưu tiên sử dụng các động từ như: “khám phá”, “hiểu”, “mô tả”, “khơi gợi” để mở ra nhiều chiều suy nghĩ, thay vì các từ hàm ý quan hệ nhân quả như “so sánh”, “xác định”, “ảnh hưởng”,...
• Ngôn ngữ trung lập, không dẫn dắt: Câu hỏi nên được đặt dưới dạng trung lập, mang tính gợi mở, không ám chỉ một kỳ vọng cụ thể nào để tránh gây ảnh hưởng đến câu trả lời của người tham gia.
• Tính khả thi: Câu hỏi cần được xây dựng phù hợp với nguồn lực sẵn có (dữ liệu, nhân sự, thời gian, kỹ thuật). Nghiên cứu định tính thường đòi hỏi nhiều thời gian, vì vậy cần đánh giá kỹ tính khả thi trước khi triển khai.
• Hướng đến giá trị khoa học, tránh cảm tính hay đạo đức hóa: Mặc dù nghiên cứu định tính cho phép tiếp cận chủ quan, nhưng câu hỏi nên được thiết kế để thu thập dữ liệu một cách khách quan trong phạm vi cho phép. Tránh đặt các giả định đạo đức hoặc thiên kiến cá nhân trong nội dung câu hỏi.

3. Cấu trúc bộ câu hỏi nghiên cứu định tính: câu hỏi trung tâm và câu hỏi phụ

Trong nghiên cứu định tính, các câu hỏi nghiên cứu giúp thu hẹp mục đích của một nghiên cứu thành các câu hỏi cụ thể. Đây là những câu hỏi mở, chung chung mà nhà nghiên cứu muốn trả lời trong quá trình nghiên cứu. Cấu trúc bộ câu hỏi thường bao gồm câu hỏi trung tâm và các câu hỏi phụ.

3.1. Câu hỏi Trung tâm (Central Question)

Mục đích và đặc điểm:

Đây là câu hỏi bao quát nhất, nó nên là câu hỏi chung nhất, nhằm mở ra nghiên cứu để người tham gia cung cấp quan điểm của họ mà không bị thu hẹp bởi quan điểm của nhà nghiên cứu. Câu hỏi trung tâm đặt nền móng cho toàn bộ cuộc điều tra, xác định trọng tâm chính của nghiên cứu.

Chiến lược viết:

• Nên bắt đầu bằng từ "thế nào" (how?) hoặc "cái gì" (what?) thay vì "tại sao" (why?).
• Cần nêu rõ hiện tượng trung tâm mà bạn định khám phá.
• Xác định các đối tượng tham gia nghiên cứu.
• Đề cập đến địa điểm nghiên cứu cho cuộc nghiên cứu (nếu có).
• Ví dụ cấu trúc mẫu: "Điều gì (hiện tượng trung tâm) đối với (những người tham gia) tại (địa điểm nghiên cứu)?".

3.2. Câu hỏi Phụ (Subquestions)

Mục đích và đặc điểm:

Cung cấp tính cụ thể hơn cho các câu hỏi trong nghiên cứu và có tính chất tương tự như câu hỏi trung tâm, nhưng đi sâu vào các khía cạnh chi tiết hơn.

Các loại câu hỏi phụ:

• Câu hỏi phụ về vấn đề (Issue Subquestions): Đây là những câu hỏi thu hẹp trọng tâm của câu hỏi trung tâm thành các vấn đề cụ thể mà nhà nghiên cứu muốn học hỏi từ người tham gia.

Cấu trúc mẫu: "Cái gì là (câu hỏi phụ vấn đề) đối với (người tham gia) tại (địa điểm nghiên cứu)?".

• Câu hỏi phụ về thủ tục (Procedural Subquestions): Loại câu hỏi này chỉ ra các bước được sử dụng để phân tích dữ liệu trong một nghiên cứu định tính..

Kịch bản mẫu: "Để nghiên cứu câu hỏi trọng tâm này, các câu hỏi sau sẽ được giải quyết theo thứ tự trong nghiên cứu này: (Câu hỏi nào sẽ được trả lời trước tiên?) (Câu hỏi nào sẽ được trả lời thứ hai?) (Câu hỏi nào sẽ được trả lời thứ ba?)".

Lưu ý: Các câu hỏi cốt lõi được hỏi trong quá trình thu thập dữ liệu (trong phỏng vấn hoặc quan sát) có thể chính là những câu hỏi phụ về vấn đề trong nghiên cứu của bạn.

4. Quy trình xây dựng bộ câu hỏi nghiên cứu định tính hiệu quả

Thiết kế bộ câu hỏi trong nghiên cứu định tính thường trải qua 5 bước chính, với trọng tâm là đảm bảo sự phù hợp, rõ ràng và khả thi trong thu thập dữ liệu.

Bước 1: Xác định mục tiêu và vấn đề nghiên cứu

Khởi đầu bằng việc xác định rõ ràng mục tiêu nghiên cứu và hiện tượng cần khám phá. Việc lựa chọn vấn đề nên dựa trên cơ sở lý thuyết vững chắc và tính khả thi trong thực tiễn.

Bước 2: Khám phá vấn đề nghiên cứu

Thực hiện phỏng vấn sơ bộ với chuyên gia, người liên quan hoặc tham khảo tài liệu để hiểu sâu hơn về hiện tượng. Mục tiêu là xác định các khía cạnh quan trọng và cách tiếp cận phù hợp để đặt câu hỏi.

Bước 3: Xây dựng câu hỏi trung tâm

Dựa trên các thông tin đã thu thập, hình thành câu hỏi trung tâm mang tính định hướng, thường bắt đầu bằng “cái gì” hoặc “thế nào”, nêu rõ hiện tượng, đối tượng và (nếu cần) địa điểm nghiên cứu.

Bước 4: Phát triển các câu hỏi phụ

Câu hỏi phụ giúp cụ thể hóa câu hỏi trung tâm, tập trung vào các khía cạnh như hành vi, trải nghiệm, giá trị hoặc quy trình. Có thể chia thành câu hỏi phụ về vấn đề và câu hỏi phụ về thủ tục phân tích.

Bước 5: Kiểm tra và điều chỉnh

Tiến hành khảo sát thử với nhóm nhỏ để kiểm tra độ rõ ràng, phù hợp và tính khả thi. Dựa trên phản hồi, điều chỉnh lại câu hỏi nhằm tối ưu hóa khả năng thu thập dữ liệu chính xác và sâu sắc.

5. Ví dụ về bộ câu hỏi nghiên cứu định tính trong thực tế

Ví dụ 1:

Chủ đề nghiên cứu: Trải nghiệm của bệnh nhân mắc bệnh mãn tính trong quá trình điều trị tại bệnh viện công

Câu hỏi trung tâm:

"Trải nghiệm điều trị như thế nào đối với bệnh nhân mắc bệnh mãn tính tại bệnh viện công X?"

Các câu hỏi phụ về vấn đề:

• "Điều gì khiến bệnh nhân cảm thấy hài lòng hoặc không hài lòng trong quá trình điều trị?"
• "Mối quan hệ giữa bệnh nhân và nhân viên y tế được hình thành và duy trì như thế nào?"
• "Những rào cản nào bệnh nhân gặp phải khi tiếp cận dịch vụ chăm sóc?"
• "Bệnh nhân cảm nhận như thế nào về sự hỗ trợ tinh thần trong quá trình điều trị?"
• "Vai trò của gia đình trong trải nghiệm điều trị của bệnh nhân là gì?"

Ví dụ 2:

Chủ đề nghiên cứu:

Trải nghiệm học tập của sinh viên năm nhất khi chuyển từ bậc phổ thông sang môi trường đại học

Câu hỏi trung tâm:

"Sinh viên năm nhất trải nghiệm quá trình chuyển tiếp từ trung học phổ thông lên đại học như thế nào?"

Các câu hỏi phụ về vấn đề:

• "Những khó khăn ban đầu mà sinh viên gặp phải là gì?"
• "Họ đã thích nghi với phương pháp học tập ở đại học như thế nào?"
• "Vai trò của giảng viên và cố vấn học tập trong quá trình hỗ trợ sinh viên ra sao?"
• "Sinh viên cảm nhận như thế nào về sự khác biệt trong văn hóa học đường?"
• "Những yếu tố nào giúp sinh viên cảm thấy tự tin và gắn kết hơn với môi trường mới?"

6. Những sai lầm thường gặp và cách khắc phục khi đặt câu hỏi định tính

Việc xây dựng bộ câu hỏi nghiên cứu định tính là một kỹ năng đòi hỏi sự tinh tế, và các nhà nghiên cứu thường mắc phải một số sai lầm phổ biến có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng dữ liệu và kết quả nghiên cứu.

Bộ câu hỏi nghiên cứu định tính không chỉ là công cụ thu thập dữ liệu, mà là nền tảng định hình toàn bộ quá trình khám phá. Việc xây dựng câu hỏi cần kết hợp giữa kiến thức lý thuyết, kỹ năng thực tiễn và trách nhiệm đạo đức, để đảm bảo sự rõ ràng, trung lập và linh hoạt.

Một bộ câu hỏi tốt sẽ mở ra cơ hội hiểu sâu trải nghiệm con người – điều mà các phương pháp định lượng khó chạm tới. Rèn luyện nghệ thuật đặt câu hỏi chính là chìa khóa để nâng cao chất lượng và giá trị của mọi nghiên cứu định tính.